2002 он
Хятадуудаас. Газрын тосны хэрэг эрхлэх газрынхан ийм хариултад дургvйцэж байгаа нь лав. Өөрсдөө хайгуул судалгаагаа хийж чадахгvй, ядахдаа хамтарсан хайгуулд ч оролцож дийлэхгvй байж уу? Бvтээгдэхvvн хуваах гэрээнд л гарын vсэг зурж, бусдыг ажиллуулж, тэдний эрсдэлийг амгалан ажиглан сууж байгаа мөртлөө юу? Монгол орны аниргvй талд аварга vйлдвэрлэл эхлvvлэхийн тулд ямар их хөрөнгө хоосон цацдагийг чи мэдэх vv гэж Газрын тосныхон ам асуух биз ээ. Нөөц баялгийнхаа судалгааг хөрөнгө оруулагчдаар хийлгэж, олборлолтын ажлыг эрчимжvvлж чадвал төрийн энэ агентлаг vvргээ биелvvлэх нь тэр.
Гэхдээ энэ сарын 20-ны мягмар гаригийн оройхон, 18 цагийн харангатай зэргэцээд Газрын тосны хэрэг эрхлэх газрынхан нэг «хайрцаг задлах» вий.
Тэндээс гурав, эсвэл дөрвөн компанийн нэр бvхий дугтуй унаж, тэгэхдээ лав гурав нь хятад логотой байвал битгий гайхаарай.
Эдvгээ Монголын уудам талын зvvн хязгаарт Америк далбаа намирч байна. Харин өмнөд этгээдийн Зvvнбаян орчимд өнгөрсөн сараас эхлэн зөвхөн Хятадын далбаа харагдах болов. Өмнө нь яг тэр газарт Австралийн хөх, цагаан өнгөт далбаа зэргэцэн намирдаг байлаа. Газрын тосны баялгийн судалгаа цааш манай нутгийн баруунтайг чиглэж, Их нууруудын хотгор хавийг мөн тандаж эхлэх нь. Тэгвэл хайгуул Монгол орны төв хэсгийг зvглэн дотогшилсон тухай шинэ мэдээлэл мөнөөх хайрцгийг 20-ны vдэш задалсны дараа дэлгэрэнгvй цацагдана.
Чойр орчмын Нялга хэмээх газарт хар алтны хайгуул, олборлолт хийх эрх олохоор гадаадын компаниуд өрсөлдөж, тендерт оролцож буй нь тэр юм. Тэртээ он жилvvдэд Нялгад Оросын геологчид ажиллаж, хоёр өрөмдлөг хийсний эцэст хар алтны илрэл энд бий хэмээн хэлсэн удаатай. Харин өнөөдөр Чойр орчимд тос эрэхээр Хятадын гурван компани саналаа ирvvлжээ. Дөрөв дэх нь Америкийнх байж болзошгvй. Гэхдээ америкууд тендерт оролцохоор нэг их шамдахгvй байгаа бололтой.
«Газрын тосны ганц цооног өрөмдөнө гэдэг асар их зардалтай. Тэгээд 16 цооногоос нэг нь тостой байж таардаг. Бvр цаашилбал мөнөөх тос бvхий зургаан цооног тутмаас ганц нь vр ашигтай байдаг дэлхийн стандарт бий» Энэ ишлэлийг мэргэжлийн хvн нухацтай өгvvлсэн юм.
Битгий хардаад бай. Тэр надад ингэж л ойлгуулах гэсэн билээ. Хөрөнгө оруулагчид ирж байгаа бол сайн. Улаан далбаатай Хятад нь байна уу, од, судалт Америк ирэх нь vv гэдэг гол биш. Хэчнээн цооног өрөмдөөд юу ч олоогvйнхээ төлөө гадныхан Монголын Засгийн газраас мөнгө нэхдэггvй юм.
Гэсэн ч газрын тосны баялгийн судалгааны vнэт мэдээллvvд өмнөд хөршийн том компаниудын ширээн дээр хэвтэж, тэд санаачлагыг гартаа авч буй тухай хардалт шинэ зvйл биш. 2001 оны намар Монгол дахь Америкийн 100 хувийн хөрөнгө оруулалттай Соко хувьцаагаа зарах гэж байгаагаа интернэтээр зарлаж, тvнш хайжээ.
«Газрын тос маш эрсдэлтэй бизнес учраас дэлхийн томоохон компаниуд хувьцаагаа 100 хувь эзэмшдэггvй. Эрсдэлээс гарахын тулд ямар нэг хэмжээгээр бусадтай хувааж хамтардаг. Тэр дагуу бидэнд ч гэсэн өнөөгийн эзэмшиж буй 85 хувиа 50 болгон багасгах сонирхол бий. Одоогийн байдлаар биднээс хувь хуваалцахаар мэдэгдсэн компани алга. Манайх ч хvссэн тvншээ олоогvй байна. Энэ нь Монголын газарзvйн байршил муу, дэд бvтэц сул хөгжсөн зэрэгтэй холбоотой байх» гэж 2001 оны сvvлээр «Соко Тамсаг Монгол»-ын ерөнхий захирал Роберт Вашон хувьцаагаа зарах гэсэн шалтгаанаа тайлбарлав.
Америкийн хөрөнгө оруулалтын бодит илэрхийлэл Соко компанийн хувьцааны өнгө Хятад тал руугаа уусч эхлэхэд мөнөөх хардалт анх дэгдсэн юм. Yнэхээр мөн онд Соко гэрээт талбайгаасаа арвин олборлолт хийж чадаагvй. Эрсдэлийн харанга дэлдмэгц Монголын нутаг дэвсгэрт vйл ажиллагаа явуулах эрхээ хагаслан бусадтай хуваалцахаар яарчээ. Хэрэв дараах жил нь ч Тамсагийн сав газар царай өгөхгvй, тос гарах янзгvй байсан бол өнөөдөр Соко- гийн хувьцааны хуваарилалт огт өөрөөр харагдах байв.
Гэтэл Тамсагбулаг буюу эх орны зvvн хязгаарын торгон хилийн цаахна Хятадын нутаг дэвсгэр дээр газрын тосны нөөц нэмэгдсэн тухай чимэгтэй мэдээ иржээ. Тvvнтэй хил залгаа манай нутгийн хэсгийг мэргэжлийнхэн хорин нэгдvгээр талбай хэмээдэг. ХХI талбай Сокогийнх. Мөн эдний арванесдvгээр хэмээн тэмдэглэсэн хэсгийн баталгаат нөөцийг зарлав. Эрэл сурал, мухар сохор шахам өрөмдлөгийн vе шувтарч баталгаат нөөцөө гаргасан, бас ч хил залгаа газар нь тосны нөөц нэмэгдсэн болохоор Соко эрсдэл багатай амьдарч, хувьцаагаа зарахаар интернэтээр яаран мэдээлэл цацах шаардлагагvй болжээ.
«Тус компанийн Тамсагийн сав газарт хийж буй олборлолтын хэмжээ дэлхийн дунджаас хамаагvй өндөр байгаа» гэж мэргэжлийн хvмvvс нотолж байна. Хятадуудад хувьцаагаа зараад гараад явах нь гэсэн хар нимгэрч, тэд ашиг орлого сайтай ажиллаж эхэлсэн. Гэхдээ эдний хувьцааны 10 хувийг Хятадын, таван хувийг Вьетнамын компани эзэмшсэн хуваарилалт хэвээрээ. Энэ тvvх бидэнд болгоомжлол илvvдэхгvй сануулаад өнгөрөв.
Дараагийнх нь. Мэдээж Рок Ойл. Ийм нэрийг Та хэдэнтээ сонссон байлгvй. Газрын тосны салбарт хөрөнгө оруулахаар шийдсэн «барууны» цөөн компанийн нэг. Гэхдээ ийм компанийг одоо Монголоос эрээд олохгvй. Уг нь Рок Ойл гэдэг нэрийг Зvvнбаян хавийнхан тун сайн мэддэг байлаа. Тэгвэл өнөөдөр тэр нь Доншень болон өөрчлөгджээ. Австрали, Хятадын хоёр компани хамтран тос хайж, олборлож байсан тvvх өндөрлөж, Рок Ойл нь тvнш Хятадын Доншеньдоо бvх хувьцаагаа зараад Монголоос гарч одлоо.
«Гарсан шалтгаан нь манайтай хамтарч ажиллахгvй гэсэндээ биш, сонирхож төлөвлөсөн хэмжээнд нефть олдоогvй хэрэг» хэмээн тус компанид ажиллаж асан хvмvvс ярив. Өнөөдөр Хятадын газрын тосны гурван том компанийн нэг Доншен манайд vлдээд Рок Ойлын хааж орхисон цооногуудаас дахин өрөмдөхөөр зэхэж байна. Лав энэ жил Монголын говьд нэг цооног өрөмдөх бололтой.
Цааш нь Эх орны баруун этгээдэд хөрсөн дор ямар баялаг байдгийг мэдэх vv? Мэдээж vгvй. Тvvнийг судлах мөнгөтэй амьтан бидний дунд байгаа билvv дээ. Аз болж Английн Электро Силика газрын тосны чичирхийллийн судалгаа хийхээр гэрээ байгууллаа. Тэд наадмын дараа ажилдаа орж, 10 мянган км vргэлжлэх асар том талбайг судалж эхэлнэ. Хоёр жилийн турш энэ нvсэр ажил vргэлжлэх юм. Yр дvнг нь хэн амтлах вэ? Монголчууд баруун этгээддээ баялагтай эсэхээ мэдэж авах нь гарцаагvй. Гэхдээ өндөр өртөгтэй хийх мөнөөх эрлийн дvнг гардан ажил хэрэг болгох компани нь хэн байх бол? Манайтай хийсэн гэрээнийхээ дагуу Электро Силико судалгааны материалаа сонирхсон газруудад зарах эрхтэй юм. Өмнөд хөршийн газрын тосны компаниудын сонирхлыг энэ хайгуулын дvн юуны өмнө татах буй за.
Хятадын Засгийн газар 2000 онд газрын тосны чиглэлийн компаниуддаа гадаадад ажиллах эрхийг нь чөлөөтэй болгож өгчээ. Монгол Улсын стратегийн чухал салбарт өмнөд хөршийн хөрөнгө оруулагчид өдрөөс өдөрт зугуухан нэвтрэх боломж ийнхvv нээлттэй байна. Өөр улсын хөрөнгө оруулагчид ч гэрээлэгчээрээ Хятадын компаниудыг дуртайяа сонгох болов.
Яагаад тэр вэ? «Учир нь Хятадын компаниуд барууны орнуудад нэвтэрсэн стандартаас дутахгvй технологиор, дээр нь хямд өртгөөр хайгуул, олборлолт хийдэг юм. Тэдний зарим тоног төхөөрөмж уул уурхайн салбар өндөр хөгжсөн улсуудынхаас ч илvv. Дэлхийн дунджаар, баталгаат нөөц нь тогтоогдсон газраас 20 хувийг нь гаргаж ашиглаж чаддаг бол, Хятадын техник технологи 30 хувийн vр дvн vзvvлдэг ч тохиолдол бий. Магадгvй Хятад, Монголын байгалийн нөхцөл ойролцоо болохоор ийм байдаг биз» гэсэн тайлбарыг газрын тосны чиглэлийн топ мэргэжилтэн өгөв.
Америк, Австрали, Канадын бизнесийнхэн манайд vйл ажиллагаа эрхлэхийн тулд яагаад өмнөд хөрштэй тvншилдэг вэ? Монголтой хил залгаа нутгуудын баялгийн талаар тэдэнд харьцуулсан судалгааны эх сурвалж бий гэнэ. Иймээс манай газрын тосны салбарт Хятадын компаниуд орж ирэх төдийгvй өөр улсын бизнесийнхэн ч тэднийг тvншээрээ татах боллоо.
Тэгээд яах вэ? -Хятадууд цаашдаа манай газрын тосны нөөц дээр дангаараа vйл ажиллагаа эрхэлж ноёрхвол яах вэ?
-Нэгэнт чөлөөт зах зээлтэй улс тул бид тендерийг нээлттэй зарладаг. Манай агентлагийн хувьд аливаа хөрөнгө оруулагчийг дэмжих, хамтран ажиллах vvрэгтэй. Хятадын компаниуд биднээс vл хамаарсан байдлаар орж ирж байна шvv дээ гэсэн хариултыг Газрын тосны хэрэг эрхлэх газрынхан өгч байна. Одоохондоо тус агентлаг Монгол нутагт хар алтны олборлолтыг нэмэгдvvлэх, улсын төсөвт ахиухан хөрөнгө оруулах vзvvлэлтээ эрхэмлэх нь тvмэнтэй зөв. Асар том зах зээлийн дэргэд бид бага шиг хамааралтай амьдрах ч аргагvй.
Тэгвэл газрын тосоо яах гэж харамлаа вэ?
Энхболд даргын дараа Даваасамбуу, Даваасамбуу захирлын халааг хэн нэг нь авна….Гэхдээ Засгийн газруудаа дагаад агентлагийн тэргvvнvvд өөрчлөгддөг шиг амьдрал тийм богинохон биш. Хар алтны зуун жилийн нөөцтэй хэмээн бид зарлаж байна. Тэр нөөцийг хэрхэн зарцуулах эрхээ харин өмчилж чаддаг юм уу, бид.